T3
Talantaaly Bakchiev, 'Birth of Manas', recorded 22 December 2017
Audiovisual recording by Kamila Baimuratova [available]
Transcription below by Alymkan Jeenbekova
Кечээ көргөн бүгүн жок, | ||
Алдамчы экен дүйнө бок, | ||
Бүгүн көргөн эртең жок, | ||
Ушундай экен дүйнө шок. | ||
5 | Жараткандын бергенин, | |
Жазбай айтып берейин, | ||
Жараткан билет ким билет, | ||
Жараткандын бергенин, | ||
Жаңылбай айтып кетейин, | ||
10 | Кудай билет ким билет, | |
Кудайымдын бергенин. | ||
Кут кылып айтып кетейин, | ||
Эгем билет ким билет, | ||
Эгемимдин бергенин, | ||
15 | Эбин таап берейин, | |
Жараткандын иши экен, | ||
Мына ошондо жарыктык, | ||
Кечээ Караган өтүп кеткенде, | ||
Кайрылгыс чын жайды, | ||
20 | Кайран киши көргөндө, | |
Калың кыргыз мура журт, | ||
Кары менен жашы бар, | ||
Каңгырап ыйлап калганда: | ||
“Кокуй эми кантем?” — деп, | ||
25 | Кара журттун баарысы, | |
Какшап ыйлап калганда, | ||
Кара кийип кан жутуп, | ||
Зар какшап ыйлап калганда, | ||
Калың кыргыз журтубуз, | ||
30 | Туш тарапка чачылып, | |
Чамындыдай быркырап, | ||
Жаш келиндер чыркырап, | ||
Атаганат дүнүйө, | ||
Ошо кезде бай Жакып, | ||
35 | Ороздунун уулу экен, | |
Кең Алтайда жатканда, | ||
Жети жылдай өтүптүр, | ||
Жетпей жүргөн бу Жакып, | ||
Жетилип калган кези бу, | ||
40 | Качыр минген бу Жакып, | |
Тулпар минген кези бу, | ||
Мына ошондо жарыктык, | ||
Заары жетип кудайга, | ||
«Кантем кокуй кантем,— деп, | ||
45 | Жашым барат өйдөлөп, | |
Бу жалгандын өзүнөн, | ||
Куу баш болуп өтөмбү? | ||
Кыямат жайды көрөмбү? | ||
Аркамда калар бала жок, | ||
50 | Арман күнүм кантем,— деп, | |
Атаганат дүнүйө, | ||
Маңдайга жазган ушу»,— деп, | ||
Мына ошентип турганда, | ||
Боюна бүтүп Чыйырды, | ||
55 | Чымындай жаны чыркырап, | |
Айланайын кудай,— деп, | ||
Жаратканым жалгаса, | ||
Ушу турган Жакыпка, | ||
Уул тууп берсем,— деп, | ||
60 | Мына ошондо кайран жан, | |
Сураганы кудайдан, | ||
Айланайын кудай,— деп, | ||
Неге мени кем кылдың? | ||
Согончогум канабай, | ||
65 | Соолуп кетип барамын, | |
Деп,— ошентип турганда, | ||
Боюна бүтүп зайыптын, | ||
Атаганат дүнүйө, | ||
Баралына келиптир, | ||
70 | Эки бетин нур чалып, | |
Өзүң көргөн энекең, | ||
Толгоо тартар күнү экен, | ||
Айланайын кудай,— деп, | ||
Мына ошондо энекең, | ||
75 | Миң күндөрдүн бири бу, | |
Жараткандын күнү бу, | ||
Бейшембинин күнү экен, | ||
Жуманын кадыр түнү экен, | ||
Миң күндөрдүн күнү экен, | ||
80 | Таң кашкайып сүрөрдө, | |
Таң Чолпон жылдыз кирээрде, | ||
Ошо кезде Чыйырды, | ||
Он эки канат кең өргөө, | ||
Он эки кабат төйшөктө, | ||
85 | Эчтеме менен иши жок, | |
Катуу уйкуда жатканда, | ||
Коңурукту кош тартып, | ||
Оң капталда бай Жакып, | ||
Сунган буту тартылбай, | ||
90 | Жумган көзү ачылбай, | |
Мына ошондо жарыктык, | ||
Катуу уйкуну салганда, | ||
Кайран энең Чыйырды, | ||
Чымындай жаны чыркырап, | ||
95 | Уйкудан чыкты буркурап, | |
Түшүм эми кантем,— деп, | ||
Маңдайга жазган ушу,— деп, | ||
Уйкудан чочуп ойгонуп, | ||
Оң жагына обдулуп, | ||
100 | Ообун таппай уйкунун, | |
Оң жагын караса, | ||
Оңбогур Жакып жатыптыр, | ||
Соолуй жатып Чыйырды, | ||
Сол жагына толгонуп, | ||
105 | Сообун таппай уйкунун, | |
Сол жагы менен караса | ||
Солгуур дүйнөң ушу экен, | ||
Үрүл-бүрүл чогуу бар, | ||
Коломто күйүп туруптур, | ||
110 | Муну көрүп энекең, | |
Мына ошондо жарыктык, | ||
Бай Жакыпты ойготуп, | ||
Оң колунан бек тартса, | ||
Ойгонуп койбойт бай Жакып, | ||
115 | Айланайын байым,— деп, | |
Оң колунан бек тартса, | ||
Ойгонуп койбойт бу Жакып, | ||
Айланайын байым,— деп, | ||
Азыр жатып түш көрдүм, | ||
120 | Ойгонсоң боло уу Жакып, | |
Азыр жатып иш көрдүм, | ||
Адам көргүс түш көрдүм, | ||
Бул эмине болуучу, | ||
Бул түшүмдү жооруучу. | ||
125 | Көзүнүн жашы онталаа, | |
Мурдунун суусун тарталбай, | ||
Көзүнүн жашын арталбай, | ||
Мына ошондо энекең, | ||
Бай Жакыпты ойготсо, | ||
130 | Ойгонуп койбойт Бай Жакып, | |
Олдо бирде дүнүйө, | ||
Оргуштаган жалган ай, | ||
Неге мени кем кылдың, | ||
Ооо жараткан кудай ай, | ||
135 | Бул эминенин гана кокуй белгиси? | |
Жараткандын пендеси, | ||
Деп,— ошондо энекең, | ||
Бай Жакыпты ойготуп, | ||
Айтып турат гана мындай деп: | ||
140 | «Таң кашкайып сүрөрдө, | |
Таң Чолпон гана жылдыз кирээрде, | ||
Таңга маал түш көрдүм, | ||
Таңгала турган иш көрдүм, | ||
Айланайын байым,— деп, | ||
145 | Бул түшүмдү жооруучу, | |
Бул эмине болуучу? | ||
Менин атам Бакберген | ||
Өзү кудай жолунда, | ||
Аса-таяк колунда, | ||
150 | Сол колунда атамдын, | |
Бышкан кызыл алма бар, | ||
Айланайын кызым,— деп, | ||
Көз жарып алгын аман,— деп, | ||
Алмасын сунуп турганы, | ||
155 | Сунган алма менде,— деп, | |
Айланайын атакем, | ||
Мына ошондо жарыктык, | ||
Бата кылып «оомийин», | ||
Көздөн кайым болду эле, | ||
160 | Бул эмине болуучу? | |
Бул түшүмдү жооруучу, | ||
Айланайын байым,— деп, | ||
Мына ошондо Чыйырды, | ||
Атакем Бакберген, | ||
165 | Бу д үйнөдөн кеткени, | |
Жети жылдай болду эле, | ||
Жети жылдан бер карай, | ||
Алдынан өтпөдүм, | ||
Арбагын көрбөдүм. | ||
170 | Атакемдин арбагы, | |
Касиеттүү экен го, | ||
Атаганат дүнүйө, | ||
Арбагын бир сыйлап, | ||
Курмандыкка мал чалып, | ||
175 | Алдынан өтүп албадым, | |
Айланайын байым,— деп, | ||
Мына ошондо энекең, | ||
Бай Жакыпка муну айтса, | ||
Ошо кезде бай Жакып, | ||
180 | Эки көзүн ушалап, | |
Уйкудан чочуп ойгонуп, | ||
Сунган бутун тартты,— дейт, | ||
Жумган көзүн ачты,— дейт, | ||
Кагынып, силкинип, | ||
185 | Мына ошондо бай Жакып, | |
Он эки кабат төшөктөн, | ||
Сурулуп эми чыкты,— дейт, | ||
Ак дамбалчаң курган жан, | ||
Аттап-буттап чыкты,— дейт, | ||
190 | Үйдөн чыгып бай Жакып, | |
«Акбалталап» чакырып, | ||
Бакырыгы баш жарып, | ||
Олдо-бүлдө дүйнө ай, | ||
Оргуштаган жалган ай, | ||
195 | Балта, Балта, Балта,— деп, | |
Кайда кеттиң Акбалта, | ||
Бери келчи жаныма, | ||
Катынымды жин урду, | ||
Жин урганда дин урду, | ||
200 | Ооңбогур зайыпты, | |
Олдо-бүлдө дүйнө ай, | ||
Ооо оңбай калды болду эми. | ||
Атаңдын көрү дүнүйө, | ||
Эптеп тапкан малымды, | ||
205 | Ээбин таап салдыбы? | |
Айланайын кудурет, | ||
Мына ошондо бай Жакып, | ||
Сары эсеп сараң жан, | ||
Ар качандан бир качан, | ||
210 | Жетим менен жесирге, | |
Чычкак улак бербеген, | ||
Мына ошондой жайы бар, | ||
Сараңдыгы болжосуз, | ||
Атаганат дүнүйө, | ||
215 | Эптеп тапкан малымдын, | |
Эсебин эми тапты,— деп, | ||
Кудай урган катынды, | ||
Айланайын кудурет, | ||
Мени кокуй жин урду, | ||
220 | Ушу турган катындын, | |
Азабын жаман тарттым,— деп, | ||
Арман күнгө баттым,— деп, | ||
Мына ошондо бай Жакып, | ||
Акбалтага муну айтса, | ||
225 | Ошо кезде Акбалта, | |
Акчайымдын койнунан, | ||
Аттап-буттап келди,— дейт, | ||
Айланайын байым,— деп, | ||
Кандай шумдук болду,— деп, | ||
230 | Капталымда калмак бар, | |
Калмактар каптап келдиби? | ||
Кыр жагымда кытай бар, | ||
Кыргын салып келдиби? | ||
Маңдайымда манжуу бар, | ||
235 | Манжуулар келдиби? | |
Айланайын кудурет, | ||
Кандай шумдук болду,— деп, | ||
Мына ошондо Акбалта, | ||
Мунуң айтып турганда, | ||
240 | Ошо кезде бай Жакып, | |
Акбалтага муну айтат: | ||
«Кокуй, кокуй каран күн, | ||
Катынымды жин урду, | ||
Эми кокуй кантейин? | ||
245 | Жети жылдын ичинде, | |
Жетти го менин түбүмө, | ||
Эптеп тапкан малымдын, | ||
Эсебин тапты го, | ||
Минте берсе оңбойт го, | ||
250 | Ушу турган катындын, | |
Тирүүсүнөн өлгөнү, | ||
Артыгыраак өзүмө, | ||
Деп,— ошондо курган жан | ||
Тууй турган баласы, | ||
255 | Туйгун болсо кандай,— деп, | |
Ушу турган байбиче, | ||
Атаңдын көрү дүнүйө, | ||
Азапты салды башыма, | ||
Деп,— ошондо жарыктык, | ||
260 | Мунуң минтип турганда, | |
Ошо кезде курган жан, | ||
Өзүң көргөн Балтага, | ||
Бай Жакып айтат мындай деп: | ||
«Айта турган кебим бу, | ||
265 | Айланайын Акбалта, | |
Карагырдын оюнда, | ||
Калың жылкы бар эле, | ||
Ал кара жылкы ичинде, | ||
Сары-Аладан сандан бар, | ||
270 | Көк-Аладан көптөн бар, | |
Кара-Аладан канча бар? | ||
Ушу калың жылкыдан, | ||
Ай-туякка чалууга, | ||
Алып келчи ылайыктуу, | ||
275 | Атаганат дүнүйө, | |
Курмандыкка чалууга, | ||
Төп келген мал алып кел, | ||
Деп,— ошентип жарыктык, | ||
Ата-бабаң арбактын, | ||
280 | Алдынан өтүп алайын, | |
Кайнатам эле Бакберген, | ||
Бакбергендин алдынан, | ||
Бүгүн өтүп алайын, | ||
Курмандыкка мал чалып, | ||
285 | Ай туякка мал чалып, | |
Аарыңа өтөйүн, | ||
Андан кийин көрөйүн, | ||
Бу катынымды жин урду, | ||
Айланайын кудурет, | ||
290 | Деп,— ошентип бай Жакып, | |
Акбалтага муну айтса, | ||
Макул, макул, макул,— деп, | ||
Айтканыңдай кылам,— деп, | ||
Кагылайын бай Жакып, | ||
295 | Капа болбо кантет,— деп, | |
Мына ошондо Акбалта, | ||
Астындагы минери, | ||
Өзүң көргөн баягы, | ||
Көк-Чолок сындуу ат экен, | ||
300 | Көк-Чолоктун үстүнө, | |
Ашып-шашып кийинип, | ||
Үзөнгүсүн теппестен, | ||
Мына ошондо жарыктык, | ||
Шамдагайы билинип, | ||
305 | Ат үстүнө минди,— дейт, | |
Атты эми камчылап, | ||
Аркы-терки койгулап, | ||
Үзөнгүсүн ургулап, | ||
Мына ошондо Акбалта, | ||
310 | Кудай бетин салбай кал, | |
Жөнөп калды көрдүңбү? | ||
Карагырдын оюна, | ||
Эми аны коюп туралы, | ||
Үйдө жаткан Чыйырды, | ||
315 | Ошондон кабар алалы, | |
Жаш баладай буркурап, | ||
Чымындай жаны чыркырап, | ||
Өзүң көргөн Чыйырды, | ||
Ошо кезде буркурап, | ||
320 | Ыйлап турду кантейин? | |
Оо жараткан кудайым, | ||
Кантейин кокуй кантейин? | ||
Айланайын кудурет, | ||
Төрөй турган маалым,— деп, | ||
325 | Ушу турган баламды, | |
Аман-эсен көз жарсам, | ||
Аман-эсен төрөсөм, | ||
Андан кийин көрөйүн, | ||
Өлсөң өлүп көрөйүн, | ||
330 | Өлүмдүн оозун ачайын, | |
Ажалдын ушу азуусун, | ||
Азуусуна батайын, | ||
Деп,— ошентип Чыйырды, | ||
Айтып турса мындай кеп, | ||
335 | Ошо кезде гана жарыктык, | |
Сооротуп турду гана бай Жакып, | ||
Койгун эми койгун,— деп, | ||
Аман-эсен көз жарсаң, | ||
Алтайдын гана элин чогултуп, | ||
340 | Тогуз күнү той кылып, | |
Мен тоо башында гана топоздон, | ||
Токсонду гана эми алдырам, | ||
Жылгадагы жылкыдан, | ||
Жетимишти гана чалдырам, | ||
345 | Колотумда гана коюм бар, | |
Короо-короо кой союп, | ||
Мен алдыңан гана өтөм атаңдын, ооо | ||
Кудайдын гана кылган иши экен, | ||
Аян гана болуп арбактан, | ||
350 | Кабар келип кайыптан, | |
Айланайын гана ой байбиче, | ||
Деп,— ошентип жарыктык, | ||
Өзүң көргөн бай Жакып, | ||
Чыйырдыга муну айтса, | ||
355 | Ошо кезде энекең, | |
Көзүнөн жашын артты,— дейт, | ||
Мурдунун суусун тартты,— дейт, | ||
Айланайын кудурет, | ||
Ушу турган энекең, | ||
360 | Куурсагын бек сылап, | |
Айланайын кудайым, | ||
Жараткан жалгыз мен жалгыз, | ||
Курсагымда сен жалгыз, | ||
Аман-эсен төрөлсөң, | ||
365 | Айланайын балам,— деп, | |
Тилегеним ушу,— деп, | ||
Кудайымдын алдына, | ||
Курман болуп кетем,— деп, | ||
Мына ошондо энекең, | ||
370 | Жаратканга жалынып, | |
Умай энем ула,— деп, | ||
Жаратканым жалгаа,— деп, | ||
Чоң Алтайдын ээси бар, | ||
Алтай ээси колдо,— деп, | ||
375 | Мына ошондо жарыктык, | |
Өзүң көргөн энекең, | ||
Ичинен келме келтирип, | ||
Асманды карап телмирип, | ||
Айланайын кудурет, | ||
380 | Бүгүн бир мени колдо,— деп, | |
Мына ошентип алганда, | ||
Эми аны коюп туралы, | ||
Кечээ кеткен Акбалта, | ||
Ошондок кабар алалы, | ||
385 | Ошо кездең Акбалта, | |
Эки күндүк жол экен, | ||
Күн эки күн жол жүрүп, | ||
Ат аябай мол жүрүп, | ||
Мына ошондо жарыктык, | ||
390 | Жебе менен жарышып, | |
Жел менен алышып, | ||
Астындагы Көкчолок, | ||
Көкчолок атын ургулап, | ||
Жетип барды көрдүңбү? | ||
395 | Карагырдын оюна, | |
Ал Карагырдын оюнда, | ||
Айланайын кудайым, | ||
Жети жылдын ичинде, | ||
Өзүң көргөн бай Жакып, | ||
400 | Манжууларга кайрылып, | |
Калмактарга кайрылып, | ||
Эптеп тапкан мүлк сатып, | ||
Мына ошондо жарыктык, | ||
Малга эми алмашып, | ||
405 | Мал күттү көрдүңбү? | |
Жердин үстүн чийдирип, | ||
Аштык айдап бай Жакып, | ||
Данын эми алмашып, | ||
Тыргоот менен солоңго: | ||
410 | “Малдуу болдум мен эми | |
Короо-короо малым бар, | ||
Күтө турган өзүм,— деп, | ||
Өттүп кетсем дүйнөдөн, | ||
Малдын ээси ким болот? | ||
415 | Ээси турса кандай,— деп, | |
Мына ошондо бай Жакып, | ||
Заары какшап кудайга, | ||
Айтып турган арманын, | ||
Жакыптын жайы ушундай, | ||
420 | Көркөмүн көрсөң момундай, | |
Жети жылдын ичинде, | ||
Жердин үстүн каздырып, | ||
Мына ошондо жарыктык, | ||
Алтын-күмүш алдырып, | ||
425 | Манжууларга барган,— дейт, | |
Калмактарга кайрылып, | ||
Алтын берип ат алып, | ||
Күмүш берип кой алып, | ||
Мына ошентип бай Жакып, | ||
430 | Эптеп жүрүп жарыган, | |
Айланайын кудурет, | ||
Короо-короо кой болуп, | ||
Жылгада толгон жылкы бар, | ||
Тоо башында топоз бар, | ||
435 | Айланайын кудурет, | |
Жети жылдын ичинде, | ||
Жетилип калган бай Жакып, | ||
Мына ошондо Акбалта, | ||
Карагырга барганда, | ||
440 | Баягы эптеп тапкан малынын, | |
Санын санга салганда, | ||
Ошо кезде карасаң, | ||
Сандаган жылкы жайнаган, | ||
Жети миңдей жылкы бар, | ||
445 | Жети миңдей жылкыны, | |
Кайтарып жүргөн жылкычы, | ||
Жетимиштей бар экен, | ||
Оо жараткан кудурет, | ||
Мына ошондо бай Жакып, | ||
450 | Бай Жакыптын буйругу, | |
Эки кылаар ал барбы? | ||
Деп,— ошондо Акбалта, | ||
Жылкычы башы Ыйманга, | ||
Кайрылып айтат мындай деп: | ||
455 | «Оо Ыйманым, Ыйманым, | |
Кайда кетти жыйганың? | ||
Айтып келчи өзүмө, | ||
Бери келчи өзүмө, | ||
Айта турган сөзүм бар, | ||
460 | Бай Жакыптын буйругу, | |
Кечээ жоокерчилик заманда, | ||
Эки кылар ал барбы? | ||
Айта турган кеп ушу, | ||
Калың жылкы ичинен, | ||
465 | Курмандыкка чалууга, | |
Ылайыктуу мал тапкын, | ||
Деп,— ошентип тургуча, | ||
Айтып оозун жыйгыча, | ||
Калың жылкы четинде, | ||
470 | Өөзүнчө бөлүнүп, | |
Көрүнгөндө көрүнүп, | ||
Көрүнбөсө тим эле, | ||
Камбар ата, Кара-Айгыр, | ||
Кара-Айгырдын өзүндөй, | ||
475 | Бөлүнүп турган көзү экен, | |
Кайыбынан кабылып, | ||
Дарып кеткен кези экен, | ||
Өзүң көргөн баягы, | ||
Баягы Кула бээ көрүнүп, | ||
480 | Кула бээни көргөндө, | |
Мына ошондо Акбалта, | ||
Ыйманга айтат мындай деп: | ||
«Ушу турган Кула бээ, | ||
Курмандыкка чалганга, | ||
485 | Ылайыктуу мал экен, | |
Башына нокто салып кел, | ||
Адал өзүмө алып кел, | ||
Деп,— ошентип тургуча, | ||
Ошо кезде Ыйманың | ||
490 | сабылып туруп мындай дейт: | |
«Айланайын Акбалта, | ||
Бир карыш болгон желини, | ||
Тууй турган маалы,— деп, | ||
Арнап койгон мал эле, | ||
495 | Байбичең эркек төрөсө, | |
Энчилеп берсем өзүм»,— деп, | ||
Айтарым гана ушул Акбалта, | ||
Жакшылыкка жарайт,— деп, | ||
Ээ арнап жүргөн гана мал элең, | ||
500 | Айланайын гана кудурет, | |
Маңдайга жазган ушу,— деп, | ||
Мына ошондо гана Акбалта, | ||
Калың жылкынын гана ортодо, | ||
Камбар ата дарыган, | ||
505 | Кайыбынан гана кабылган, | |
Касиеттүү гана Торайгыр, ууу | ||
Торайгырды гана көрдү,— дейт, | ||
Тоомуктай болгон мал экен, | ||
Ушу курмандыкка гана чалуугаң, | ||
510 | Төп келүүчү гана жан экен, | |
Бай Жакыпка барайын, | ||
Мына айтканыңды гана кылдым,— деп, | ||
Курмандыкка гана чалгын,— деп, | ||
Бир мактанып гана айтайын, | ||
515 | Издегениң табылды, | |
Каалаганың гана кабылдың, | ||
Деп,— ошентип Акбалта, | ||
Ичинен ойлоп мындай кеп, | ||
Мына ошондо жарыктык, | ||
520 | Жылкыны барып аралап, | |
Башына салды айгырдын, | ||
Атаганат дүнүйө, | ||
Күмүштөн куйган ноктону, | ||
Эми салып башына, | ||
525 | Жети акаң алып алды,— дейт, | |
Ушу турган баягы, | ||
Эки бөйрөк бел экен, | ||
Өзүң көргөн Жакыптын, | ||
Жердеп турган жери экен, | ||
530 | Айланайын кудурет, | |
Кана эмесе жөнөң,— деп, | ||
Мына ошондо жарыктык, | ||
Камчы салып атына, | ||
Үзөңгүсүн теминип, | ||
535 | Жети акаң алып айгырды, | |
Эми жөнөп калган,— дейт, | ||
Айланайын кудурет, | ||
Күн эки күн жол жүрдү, | ||
Ат аябай мол жүрдү, | ||
540 | Эми аны коюп туралы, | |
Айылда күткөн баягы, | ||
Бай Жакыптын өзүнөн, | ||
Ошондон кабар алалы. | ||
Ошо кезде бай Жакып, | ||
545 | Өөдө-төмөн көп басып, | |
Ары-бери эп басып, | ||
Кайда кеттиң Акбалта? | ||
Капталымда калмак бар, | ||
Калмактар кармап алдыбы? | ||
550 | Колуна кишен салдыбы? | |
Кыр жагымда кытай бар, | ||
Кытайга кире качтыбы? | ||
Кайда кеттиң Акбалта? | ||
Келе турган маал эле, | ||
555 | Келбей турат кантет,— деп, | |
Минте берсе болбойт,— деп, | ||
Деп,— ошондо бай Жакып, | ||
Маңдайымда манжуу бар, | ||
Манжуулардын баарысы, | ||
560 | Айланайын кудурет, | |
Акбалтаны аңдышып, | ||
Моюнуна кишен салдыбы? | ||
Айланайын кудурет, | ||
Туткундап алды Балтаны, | ||
565 | Мына ошондо жарыктык, | |
Кантем кокуй кантемин? | ||
Кандай айла теремин? | ||
Деп,— ошентип бай Жакып, | ||
Өөдө-төмөн көп басып, | ||
570 | Кейип-кепчип алган,— дейт, | |
Күңгүрөнүп күүлөнүп, | ||
Ичинен Жакып сүйлөнүп, | ||
Мына ошентип турганда, | ||
Ал аңгыча болгон жок, | ||
575 | Күүгүм кирип күн бата, | |
Мына ошондо жарыктык, | ||
Элдин алды дым жата, | ||
Кирип келди Акбалта, | ||
Ай хай, ай хай, ай хай,— деп, | ||
580 | Айланайын байым,— деп, | |
Айтканыңдай кылдым,— деп, | ||
Курмандыкка чалууга | ||
Төп келишкен Тор-Айгыр, | ||
Алып келдим өзүңө, | ||
585 | Кудай билет ишиңди, | |
Атаганат дүнүйө, | ||
Кудай бетин көргөзбө, | ||
Деп,— ошондо Акбалта, | ||
Баягы эки тизгир, бир чылбыр, | ||
590 | Тор-Айгырдын мойнунда, | |
Кармата салды Жакыпка, | ||
Мына аманат кылып алып кел, | ||
Алып келдим өзүңө, | ||
Деп,— ошентип айтканда, | ||
595 | Ошо кезде бай Жакып, | |
Ар качандан бир качан, | ||
Алып жүрчү койнунда, | ||
Түпкү атасы Арсылан, | ||
Арсыландан калган,— дейт, | ||
600 | Өзүң көргөн Актинте, | |
Актинте жайын сураба, | ||
Актинте жайын сурасаң, | ||
Айланайын кудурет, | ||
Арсыландан калыптыр, | ||
605 | Алла-талла кудурет, | |
Дарып кеткен Тинте экен, | ||
Арсыландын өзүнө, | ||
Тартууга келген зат экен, | ||
Ал Тинтенин бетинде, | ||
610 | Арсылан деген жазуу бар, | |
Муну билген ар дайым, | ||
Өзүң көргөн бай Жакып, | ||
Алып жүргөн койнунда, | ||
Түбү атам Арсылан, | ||
615 | Арыстандын заты,— деп, | |
Айланайын кудурет, | ||
Аманат кылып балама, | ||
Өткөрүп берсем өзүм,— деп, | ||
Мына ошентип жарыктык, | ||
620 | Ичинен ойлоп мындай кеп, | |
Мына ошондо бай Жакып, | ||
Болк эттирип койнунан, | ||
Боосун алды мойнунан, | ||
Өзүң көргөн баягы, | ||
625 | Атадан калган Актинте, | |
Күмүш саптуу бычак,— дейт, | ||
Айланайын кудурет, | ||
Уңгусу болот учу курч, | ||
Мына ошондой зат экен, | ||
630 | Ала калып Тинтени, | |
Мына ошондо бай Жакып, | ||
Бая кашына келген Тор-Айгыр, | ||
Төрт аягын бек байлап, | ||
Жаратканга жалынып, | ||
635 | Кыбыланы каранып, | |
Кудайым өзүң колдо,— деп, | ||
Жаны болсун сизге,— деп, | ||
Эти болсун бизге,— деп, | ||
Айланайын кудурет, | ||
640 | Колдой көргүн бул ирет, | |
Ата-бабам арбагын, | ||
Атап өттүм өзүңө, | ||
Түп атакем Түмөнкан, | ||
Түмөнкан атам колдосун, | ||
645 | Башкы атам баарыкан, | |
Байыртан кызыр дарыган, | ||
Баары атам колдосун, | ||
Абалкы атам Арыстан, | ||
Арыстан атам колдосун. | ||
650 | Улуу атам Угузкан | |
Угузкан атам колдосун. | ||
Улап берсин өзүмдү, | ||
Карарган кара көзүмдү, | ||
Кашайтпасын өзүмдү, | ||
655 | Кудайым улап берсин өзүмдү, | |
Деп,— ошентип жарыктык, | ||
Өзүң көргөн бай Жакып, | ||
Жаратканга жалынды, | ||
Ата-бабаң арбагын, | ||
660 | Атын айтып чакырып, | |
Жаратканга жалынып, | ||
Айланайын кудурет, | ||
Сообу тийсин сизге,— деп, | ||
Эти болсун бизге,— деп, | ||
665 | Мына ошондо жарыктык, | |
Ала калып колуна, | ||
Актинтенин жарыктык, | ||
Мына ошондо бай Жакып, | ||
Ошо кокого эми урган,— дейт, | ||
670 | Кокуйлатып баягы, | |
Кашында турган айгырды, | ||
Ошо кезде жарыктык, | ||
Бир кишинеп өттү,— дейт, | ||
Караса көзгө илинбей, | ||
675 | Кайда экени билинбей, | |
Жерге тамган каны жок, | ||
Мына ошондо Тор-Айгыр, | ||
Айланайын кудурет, | ||
Кашында турган жылкы жок, | ||
680 | Кайда экени билинбей, | |
Караса көзгө илинбей, | ||
Кайып болду бул жылкы. | ||
Муну көрүп бай Жакып, | ||
Аң-таң болуп турду,— дейт, | ||
685 | Бармак тиштеп баш чайкап, | |
Кандай шумдук болду,— деп, | ||
Оо кудайымдын жолуна, | ||
Курмандыкка чалгамын, | ||
Алып кеттиң өзүнө, | ||
690 | Айланайын кудайым, | |
Мындайды адам көрбөдү, | ||
Өзүң көргөн бай Жакып, | ||
Мына ошондо жарыктык, | ||
Эки көзү төрт болуп, | ||
695 | Жүрөгү күйүп өрт болуп, | |
Айланайын кудурет, | ||
Мындайды адам көрбөгөн, | ||
Кандай шумдук болду,— деп, | ||
Мына ошентип тургуча, | ||
700 | Айтып оозун жыйгыча, | |
Ал аңгыча болгон жок, | ||
Өзүң көргөн Чыйырды, | ||
Чымындай жаны чыркырап, | ||
Бакырып ийди буркурап, | ||
705 | Кандай шумдук болду,— деп, | |
Мына ошондо бай Жакып, | ||
Он эки канат кең өргөө, | ||
Аттап-буттап киргенде, | ||
Ошо кезде энекең, | ||
710 | Толгоо тартып калыптыр. | |
Айланайын байым,— деп, | ||
Айланайын кудурет, | ||
Колдогун мени өзүң,— деп, | ||
Мына ошондо энекең, | ||
715 | Ичин кармап бир кейип, | |
Балтырын кармап бир кейип, | ||
Кокуй, кокуй төбөм,— деп, | ||
Төбөмдү кокуй жээди,— деп, | ||
Белим кокуй белим,— деп, | ||
720 | Белимди жээди кокуй,— деп, | |
Эми кокуй кантем,— деп, | ||
Мына ошондо энекең, | ||
Толгоо тартып алганда, | ||
Ал аңгыча болгон жок, | ||
725 | Ошо кезде бай Жакып, | |
Акбалтаны чакырып, | ||
«Айланайын Балтам,— деп, | ||
Уккуң айткан сөзүмдү, | ||
Эми байкаң өзүмдү, | ||
730 | Бул жерге туруп нетейин? | |
Жылкыны көздөй кетейин, | ||
Укчуң айткан сөзүмдү, | ||
Төрөп калса байбиче, | ||
Эркек тууса өзүмө, | ||
735 | Сүйүнчүлөп баргын,— дейт, | |
Кыз тууса байбичем, | ||
Үндөбөстөн калгын,— деп, | ||
Тогуз күндүн ичинде, | ||
Кайра кайтып келем,— деп, | ||
740 | Тогуз күндөй күтөйүн, | |
Тогуз күндүн ичинде, | ||
Толгоосу бүтүп байбичем, | ||
Төрөп калса өзүмө, | ||
Айланайын кудурет, | ||
745 | Кудайымдын бергени, | |
Жаратканым жалгаса, | ||
Эркек тууса байбиче, | ||
Кудайымдын бергени», | ||
Деп,— ошентип бай Жакып, | ||
750 | Акбалтага муну айтса, | |
Макул, макул, макул,— деп, | ||
Бул айтканың акыл деп, | ||
Канытың тууса кантесиң? | ||
Айланайын, бай Жакып, | ||
755 | Үйдө турган болбос,— деп, | |
Эркектердин белгиси, | ||
А дүйнө көздөй кетет,— деп, | ||
Атаганат дүнүйө, | ||
Бу жерге туруп нетесиң? | ||
760 | Андан көрө бай Жакып, | |
Жылкыны көздөй кеткениң, | ||
Оң болоор,— деп Акбалта, | ||
Кеңеш кылды Жакыпка. | ||
Ошо кезде бай Жакып, | ||
765 | Макул, макул, макул,— деп, | |
Бул айтканың акыл,— деп, | ||
Мына ошондо жарыктык, | ||
Экөө кеп-кеңешип алган дейт, | ||
Мына ошондо сураба, | ||
770 | Мына ошондо сурасаң, | |
Өзүң көргөн бай Жакып, | ||
Ар качандан бир качан, | ||
Минип жүргөн аты эле. | ||
Кудай бетин салбай кал, | ||
775 | Мамыда турган байланып, | |
Тору-Чаарды токунуп, | ||
Үзөңгү менен басмайыл, | ||
Бек тартып алган дейт, | ||
Кашкасы күмүш ээр токум, | ||
780 | Эми токунуп алган кези дейт, | |
Мына ошондо бай Жакып, | ||
Аркы-терки камчы уруп, | ||
Оң тетири теминип, | ||
Умай энең уласын, | ||
785 | Жаратканым жалгасын, | |
Эркек туусун байбиче, | ||
Деп,— ошентип баягы, | ||
Ичинен келме келтирип, | ||
Бул жерге туруп нетейин? | ||
790 | Андан көрө мен шордуу, | |
Жылкыны көздөй кетейин, | ||
Сүйүнчүлөп барсаң Акбалта, | ||
Бек сүйүнүп алайын, | ||
Сүйүнчүсүн берейин, | ||
795 | Деп,— ошентип бай Жакып, | |
Тору-Чаарды койгулап, | ||
Тоону көздөй кеткен дейт. | ||
Тобо кылып кудайга, | ||
Эми аны коюп туралы, | ||
800 | Үйдө калган Чыйырды, | |
Ошондон кабар алалы. | ||
Ошо кезде Чыйырды, | ||
Чымындай жаны чыркырап, | ||
Жаш баладай буркурап, | ||
805 | Ыйлап турду жарыктык, | |
Чыдай албай чыркырап, | ||
Кантейин кокуй кантейин? | ||
Балаң эмес балээби, | ||
Бу курмандыкка жетеби? | ||
810 | Ушу турган башымды, | |
Мени жээй турган балабы? | ||
Деп,— ошондо жарыктык, | ||
Жута турган балабы? | ||
Минте берсе болбойт,— деп, | ||
815 | Кантем кокуй кантем,— деп, | |
Ырымын кылсам момундай, | ||
Деп,— ошентип Чыйырды, | ||
Ар качандан бир качан, | ||
Баласындай көрчү эле, | ||
820 | Асырап баккан бала эле, | |
Өзүң көргөн Каракыз, | ||
Дал ошондо Каракыз, | ||
Быйыл санай келгенде, | ||
Ошондо он экиге чыккан дейт, | ||
825 | Каракыз!— деп чакырып, | |
Бери кел!— деп бакырып, | ||
«Балекетиң алайын, | ||
Укчуң айткан сөзүмдү, | ||
Байкадың го өзүмдү, | ||
830 | Болбой турам Каракыз, | |
Мээнетиң алайын, | ||
Тээтигинде көрдүңбү? | ||
Чай кайнатым жерде дейт, | ||
Өзүң көргөн Каракыз, | ||
835 | Жалгыз өскөн чынар бар, | |
Ал чынардын түбүндө, | ||
Жалгыз чыккан булак бар. | ||
Ошо булакка бара көр, | ||
Толтура чанач суу куюп, | ||
840 | Дал өзүмө ала кел, | |
Ырым кылсам ушундай, | ||
Ошол чынар өзүнөн, | ||
Кырк чырпыкты кыйып кел, | ||
Дал өзүмө алып кел, | ||
845 | Айтканымды кыла көр, | |
Деп,— ошентип Чыйырды, | ||
Каракызга муну айтса, | ||
Каракыз жайын сураба, | ||
Каракыз жайын сурасаң, | ||
850 | Айт десең айтып берейин, | |
Айтпай кантип кетейин, | ||
Ошо кезде гана Каракыз, | ||
Быйыл он экиге гана келген дейт, | ||
Кезегинде Чыйырды, | ||
855 | Баягы Эне-Сайдын гана боюнан, | |
Калмактын гана эски журтунан, | ||
Таап алган кыз экен, | ||
Ошондо Алтайлык гана бала экен, | ||
Өлүп калган гана энесин, | ||
860 | Бек кучактап наристе, | |
Буркурап ыйлап тургандаң, | ||
Жерде жаткан гана оой баланы, | ||
Жерден гана ала калгандаң, | ||
Артынан гана бала келсин,— деп, | ||
865 | Ошо кезде энекең, | |
Асырап багып алган дейт, | ||
Ырым кылып ушундай, | ||
Атын коюп Каракыз, | ||
Көрө албаган көз жаман, | ||
870 | Сүйлөп койсо сөз жаман, | |
Аты болсун Каракыз, | ||
Деп,— ошондо жарыктык, | ||
Баралына келгенде, | ||
Ммм, бой тартып алганда, | ||
875 | Келишкен кыз болгондо, | |
Ушу турган Каракыз, | ||
Атын коём өзгөртүп, | ||
Азырынча Каракыз, | ||
Эл ичинде болсун,— деп, | ||
880 | Мына ошондо энекең, | |
Ырымдап койгон ат экен, | ||
Ошо кезде жарыктык, | ||
Он экиде жан экен, | ||
Ушу турган Каракыз, | ||
885 | Жашы жетиге эми келгенде, | |
Бүбүлүгү көрүнүп, | ||
Ууу, күңгүрөнүп күүлөнүп, | ||
Өзүнчө бала сүйлөнүп, | ||
Мына ошентип калган дейт, | ||
890 | Урунарга тоо таппай, | |
Айланайын кудурет, | ||
Урушаарга жан таппай, | ||
Кагылып балаң өскөн дейт, | ||
Мына ошондо Каракыз, | ||
895 | Бүбүлүгү чыккан дейт. | |
Эки көзү караса, | ||
Кызыл басып жарыктык, | ||
Кудай бетин салбай кал, | ||
Көз ачыктык жайы бар, | ||
900 | Көрүнгөндү көргөн дейт, | |
Көрбөгөндү айткан дейт, | ||
Билбегенди билгизип, | ||
Чачылганды жыйнаган, | ||
Үзүлгөндү улаган, | ||
905 | Бүлөнгөндү бүтөгөн, | |
Мына ошондой жан экен. | ||
Каракыз жайы ушундай, | ||
Мына ошондо энекең, | ||
Ар качандан бир качан, | ||
910 | Алып жүргөн гана жанына, | |
Бери десе гана кызым,— деп, | ||
Ары десе жолдош,— деп, | ||
Мына ошондо гана энекең, | ||
Жандооч гана кылып жанына, | ||
915 | Алып жүргөн гана эмеспи? | |
Каракыз гана жайы ушундай, | ||
Көркөмүн көрсөң момундай, | ||
Кудай гана бетин салбай кал. | ||
Мына ошондо Каракыз, | ||
920 | Кетип барат көрдүңбү? | |
Энеси айткан Чынарга, | ||
Жалгыз чыккан булакка, | ||
Эми аны коюп туралы, | ||
Үйдө калган Чыйырды, | ||
925 | Ошондон кабар алалы. | |
Ал аңгыча болгон жок, | ||
Мына ошондо энекең, | ||
Кудай бетин салбай кал, | ||
Жалгыз үйдө калган дейт, | ||
930 | Айтаарына жан чыкпай, | |
Ооо атаганат дүнүйө, | ||
Кайрыларга жан чыкпай, | ||
Кайгыга баткан дейт, | ||
Кайрылып толгонуп, | ||
935 | Толгоо тартып алган дейт, | |
Айланайын кудурет, | ||
Бу кудайдын кылган иши экен, | ||
Эми аны коюп туралы, | ||
Баягы Чынарга кеткен Каракыз, | ||
940 | Ошондон кабар алалы. | |
Өзүң көргөн Каракыз, | ||
Эптеп жеткен кез экен, | ||
Чоң торпоктун чоң чанач, | ||
Аның алган жанына, | ||
945 | Чоң өгүздү минген дейт, | |
Ммм, күүгүм кирип калганда, | ||
Эми жакын барганда, | ||
Ошо кезде жарыктык, | ||
Ошол чынар жанында, | ||
950 | Айланайын кудурет, | |
Көрүнгөнгө көрүнөт, | ||
Көрүнбөгөн адамга, | ||
Көк түтүндөй бөлүнөт. | ||
Көз ачыктык жайы бар, | ||
955 | Каракыздын көзүнө, | |
Умай энең көрүнүп, | ||
Мына ошондо жарыктык, | ||
Айтып турду шыбырлап. | ||
Энекең эркек туат,— деп, | ||
960 | «Эркек тууса энеңдин, | |
Ууу атаганат дүнүйө, | ||
Аты «Манас» болот,— деп, | ||
Мына ошондо энекең, | ||
Белги берди бу кызга, | ||
965 | Аны уккан Каракыз, | |
Мына ошондо жарыктык, | ||
Жакын келип булакка, | ||
Чоң торпоктун чоң чанач, | ||
Ошого толтуруп сууну куйган дейт, | ||
970 | Энекеси айткандай, | |
Чоң чынардын өзүнөн, | ||
Кырк чырпыкты кыйган дейт. | ||
Эмне кылат энекең, | ||
Аны ойлобой Каракыз, | ||
975 | Канжыгага бек байлап, | |
Оң жагына чаначты, | ||
Сол жагына чырпыкты, | ||
Кайра кайтып келген дейт. | ||
Чоң өгүздү койгулап, | ||
980 | Мына ошондо энекең, | |
Айланайын кудурет, | ||
Бакырыгы баш жарып, | ||
Кыйкырыгы таш жарып, | ||
Чымындай жаны чыркырап, | ||
985 | Толгоо тартып алган дейт, | |
Кудай бетин салбай кал, | ||
Мына ошондо энекең, | ||
Айтып турду бу кызга: | ||
«Айланайын Каракыз, | ||
990 | Мээнетиң алайын, | |
Тээтигинде тай казан, | ||
Тутандырып от койгун, | ||
Тай казандын өзүнө, | ||
Толтура сууну куйгун,— деп, | ||
995 | Кайнап калса ал сууга, | |
Кырк чырпыкты салгын,— деп, | ||
Ырымым бар ушундай, | ||
Айланайын Каракыз, | ||
Деп,— ошентип Чыйырды, | ||
1000 | Айланайын кудурет, | |
Алты күнү толготту, | ||
Айласы жаман болду дейт, | ||
Кудай бетин көргөзбө, | ||
Жети күнү толготту, | ||
1005 | Ммм, жаман энең кыйналып, | |
Тогуз күнү толготуп, | ||
Толгоосу жаман иш болуп, | ||
Мына ошондо энекең, | ||
Ий кокуй белим,— деп, | ||
1010 | Балтырымды эзди,— деп, | |
Белимди кокуй жээди,— деп, | ||
Кантет кокуй кантет,— деп, | ||
Минте берсе болбойт,— деп, | ||
Түбүмө кокуй жетет,— деп, | ||
1015 | Мына ошондо энекең, | |
Тогузунчу күнүндө, | ||
Күнүндө эмес күйгүндө, | ||
Мына ошондо энекең, | ||
Атаганат дүнүйө, | ||
1020 | Каканак суусу шар этип, | |
Баланын үнү бар этип, | ||
Бакырыгы чыкты дейт. | ||
Мына ошондо баягы, | ||
Ыңалагын баланын , | ||
1025 | Үнүн угуп энекең, | |
Марту басып кетти дейт, | ||
Эки көзү жумулуп, | ||
Сунган буту тартылбай, | ||
Атаганат дүнүйө, | ||
1030 | Жумган көзү ачылбай, | |
Акыл эстен танган дейт. | ||
Муну көргөн Каракыз, | ||
Кандай шумдук болду,— деп, | ||
Айланып жүгүрүп, | ||
1035 | «Айланайын энеке, | |
Ой энекең, энеке, | ||
Энеке гана биздин береке, | ||
Балаң менен гана апатка, | ||
Энем гана аман калса»,— деп, | ||
1040 | Каалааганы ушундай, | |
Өзүң көргөн гана Каракыз, | ||
Кыйкырып гана ыйлап буркурап, | ||
Өөз камын жеп ыйлап, | ||
Мына ошондо гана Каракыз, | ||
1045 | Оой энеке гана кокуй энеке, | |
Кантесиң кокуй кантесиң? | ||
Деп,— ошентип гана тургандаң, | ||
Айласы кетип түгөнүп, | ||
Керегеде илинген, | ||
1050 | Атаганат дүнүйө, | |
Ммм, өзүң көргөн добулбас, | ||
Мунун кыйындыгы билинген, | ||
Ала калып колуна, | ||
Койгулап урду добулбас, | ||
1055 | Добулбастын урганда, | |
Ошол кезде жарыктык, | ||
Күңгүрөнүп күүлөнүп, | ||
Өзүнчө Каракыз турду сүйлөнүп: | ||
“Умай энем ула!” — деп, | ||
1060 | “Жаратканым жалга!” — деп, | |
“Жер-суу ээси колдо!” — деп, | ||
“Суу атасы Суумерген, | ||
Суумерген өзү колдо!” — деп. | ||
“Тоо атасы Тоомерген, | ||
1065 | Тоомерген өзү колдо!” — деп, | |
“Чоң Алтай ээси”—деп, | ||
“Алтай атам колдо!” — деп, | ||
Мына ошондо жарыктык, | ||
Өзүң көргөн Карагыз, | ||
1070 | Ата-баба арбагың, | |
Атын айтып чакырып, | ||
Баарын бирден атады. | ||
Айланайын кудурет, | ||
Арбагында колдо,— деп, | ||
1075 | Энекем аман калса,— деп, | |
Мына ошентип суранды, | ||
Доолбасын ургулап, | ||
Өөдө-төмөн жүгүрүп, | ||
Мына ошондо Каракыз, | ||
1080 | Бүбүлүгүң ушундай, | |
Мына ошентип турганда, | ||
Ал аңгыча болгон жок, | ||
Ошо кезде энекең, | ||
Жумган көзү ачылып, | ||
1085 | Сунган буту тартылып, | |
Айланайын кудурет, | ||
Эки жагын караса, | ||
Ыңалаган баланын, | ||
Үнү угулат кулакка. | ||
1090 | Кайда кетти балам,— деп, | |
Алып келгин өзүмө, | ||
Көрсөткүн кара көзүмө, | ||
Кара көзүм кашайды, | ||
Айланайын кызым,— деп, | ||
1095 | Кана балам, балам,— деп, | |
Мына ошентип турганда, | ||
Ошо кезде Каракыз, | ||
Жерде жаткан баланы, | ||
Ала калып колуна, | ||
1100 | Тогуз кездей оромол, | |
Оромолго бек ороп, | ||
Алып келди эненин, | ||
Дал колуна тапшырып, | ||
Ай энекең, энеке, | ||
1105 | Мынакей тапкан балаң,— деп, | |
Менден кийин иним,— деп, | ||
Мына ошондо жарыктык, | ||
Өзүң көргөн Каракыз, | ||
Энесине тапшырса, | ||
1110 | Ошо кезде жарыктык, | |
Эркек бекен кыз бекен, | ||
Айтып берчи өзүмө. | ||
Кээдең эске келалса, | ||
Кээдең эске келалбай, | ||
1115 | Өзүң көргөн энекең, | |
Кээде тилге келалса , | ||
Кээде тилге келалбай, | ||
Каракызга соболду, | ||
Салган экен ушундай. | ||
1120 | Кыз бекен, эр бекен? | |
Айтып берчиң өзүмө», | ||
Деп,— ошентип турганда, | ||
Ошо кезде Каракыз, | ||
Айтып турат энеңе, | ||
1125 | Айланайын энеке, | |
Тапканың эркек болду,— деп, | ||
Айланайын энеке, | ||
Ой энекең, энеке, | ||
Жаның аман калсын,— деп, | ||
1130 | Балаң менен куруп кал, | |
Койчуң энең, койчу,— деп, | ||
Энем аман болсо,— деп, | ||
Сураганың ушундай, | ||
Бир кудайга кайрылып, | ||
1135 | Айланайын кудурет, | |
Мына ошентип турганда, | ||
Өзүң көргөн энекең, | ||
Бек сүйүнүп алган дейт, | ||
Күлүмсүрөп кайран жан, | ||
1140 | Алды баланы колуна, | |
Оң эмчегин салды дейт, | ||
Оң эмчегин салганда, | ||
Оболкусу сүт чыгып, | ||
Экинчисин соргондо, | ||
1145 | Бул энеңдин төшүнөн, | |
Ошондо суу чыгып. | ||
Үчүнчүсүн салганда, | ||
Кудай бетин салбай кал, | ||
Бала сооруп алганда, | ||
1150 | Үчүнчү сапар тартканда, | |
Ошо кезде сураба, | ||
Ошо кезде сурасаң, | ||
Эмчегинен кан чыгып. | ||
Энекеңден жан чыгып, | ||
1155 | Кокуй, кокуй кантет,— деп, | |
Минте берсе болбойт,— деп, | ||
Түбүмө кокуй жетет,— деп, | ||
Мына ошентип турганда, | ||
Ал аңгыча болгон жок, | ||
1160 | Өзүң көргөн энекең, | |
Айтып берген баягы, | ||
Ай кайненеси гана ууу Актинте, | ||
Өзүң көргөн Акбийке, | ||
Ошондо кайненеси гана айткан кеп элең, | ||
1165 | Айланайын гана балам,— деп, | |
Аман-эсен көз жарсаң, | ||
Бул атадан калган гана белги,— деп, | ||
Күмүштөн куйган гана ок эле, | ||
Кезегинде бул күмүш ок, | ||
1170 | Карагандын гана мойнунда, | |
Тумар болуп гана турчу элең, | ||
Ааа Балта атаң Арыстан, | ||
Ошо Арыстандан гана калган ок эле, | ||
Оозантмакка баланы, | ||
1175 | Оозуна гана окту салгын дейт, | |
Мына ошондо энекең, | ||
Эсине келип кайран жан, | ||
Кайненеси Акбийке, | ||
Айтканын эстеп курган жан, | ||
1180 | Күмүш окту алган дейт, | |
Айланайын кудурет, | ||
Оозантмакка баланы, | ||
Оозуна окту салганы, | ||
Ошо кезде сурасаң, | ||
1185 | Кудай бетин салбай кал, | |
Тиштегениң ок болсун, | ||
Тиктегени жок болсун, | ||
Кармаганың ок болсун, | ||
Катылганы жок болсун, | ||
1190 | Деп,— ошентип энекең, | |
Оң колуна баланын, | ||
Окту эми салганы, | ||
Жандаганың жок болсун, | ||
Жалаганың ок болсун, | ||
1195 | Деп,— ошондо энекең, | |
Окту колго алганы, | ||
Оозуна баланын, | ||
Эми барып салганы, | ||
Ошо кезде сурасаң, | ||
1200 | Айланайын кудурет, | |
Чопулдатып бу бала, | ||
Оозуна окту салганда, | ||
Чопулдатып соргон дейт, | ||
Оозуна эмчек түшкөндөй, | ||
1205 | Айланайын кудурет, | |
Муну көргөн энекең, | ||
Күлүмсүрөп калды дейт. | ||
Айланайын кудурет, | ||
Кудайдын кылган иши экен, | ||
1210 | Деп,— ошондо энекең, | |
Тумар кылып мойнуна, | ||
Баланы эми салганы, | ||
Атадан калган күмүш ок, | ||
Айланайын кудурет, | ||
1215 | Бүгүн көргөн эртең жок, | |
Ушундай экен дүйнө шок, | ||
Маңдайга жазган ушу экен, | ||
Ошону менен энекең, | ||
Эркек бала тууду дейт, | ||
1220 | Көрүнгөнгө көргөзбөй , | |
Айланайын кудурет, | ||
Деп,— ошондо Чыйырды, | ||
Каракызды чакырып, | ||
Кайрылып айтты мындай кеп: | ||
1225 | «Калаага катын койбо,— деп, | |
Калаадан эми чыгаргын, | ||
Токойду көздөй айдагын, | ||
Айылга аял койбостон, | ||
Ормонду көздөй айдагын, | ||
1230 | Айылга адам турбасын, | |
Көралбаган көз жаман, | ||
Сүйлөп койсо сөз жаман, | ||
Көзү тийсе балама, | ||
Оңбой калат балам,— деп, | ||
1235 | Сөзү тийсе балама, | |
Оңбой калат балам»,— деп, | ||
Мына ошондо энекең, | ||
Каракызга муну айтса, | ||
Ошо кезде Каракыз, | ||
1240 | Айылдагы аялды, | |
Баарын айылга койбостон, | ||
Токойду көздөй айдады, | ||
Атаганат дүнүйө, | ||
Байбиченин буйругун, | ||
1245 | Эки кылаар ал барбы? | |
Деп,— ошентип айтканда, | ||
Буйрук эки кылбастан, | ||
Макул, макул, макул,— деп, | ||
Айылдагы аялдар, | ||
1250 | Токойду көздөй кетти дейт, | |
Мына ошондо Каракыз, | ||
Кайра кайтып келген дейт. | ||
Энесине кайрылып, | ||
Айтканыңдай кылдым,— деп, | ||
1255 | Айланайын энеке, | |
Энеке биздин береке, | ||
Деп,— ошентип тургуча, | ||
Ошо кезде Чыйырды, | ||
Чымындай жаны чыркырап, | ||
1260 | Айтып турду бу кызга, | |
Айланайын Каракыз, | ||
Кагылайын Каракыз, | ||
Укчуң айткан сөзүмдү, | ||
Ушу турган Акбалта, | ||
1265 | Акбалтанын зайыбы, | |
Акчайымга айткың дейт, | ||
Сүйүнчүлөп кабарды, | ||
Катын байбичең эркек тууду,— деп, | ||
Мына ошентип айткын дейт, | ||
1270 | Макул, макул энеке, | |
Айтканыңдай кылам,— деп, | ||
Мына ошондо жарыктык, | ||
Ошо кезде Каракыз, | ||
Согончогу так этип, | ||
1275 | Май куйрукка шак этип, | |
Жерге тийип так этип, | ||
Мына ошондо жарыктык, | ||
Өзүң көргөн Каракыз, | ||
Он экиде жан эле, | ||
1280 | Мына ошондо жарыктык, | |
Үйдөн чыга калган дейт, | ||
Акчайымга барган дейт, | ||
Айланайын жеңеке, | ||
Ой жеңеке, жеңеке, | ||
1285 | Энекем эркек тууду дейт. | |
Айланайын кудурет, | ||
Акбалта авама айткың дейт, | ||
Акбалта абам Жакыпка, | ||
Атакеме айтсын дейт, | ||
1290 | Сүйүнчүлөп барсын дейт, | |
Энекемдин айтканын, | ||
Эки кылбай айттым,— деп, | ||
Мына ошондо жарыктык, | ||
Каракыз муну айтканда, | ||
1295 | Ошо кезде Акчайым, | |
Аттап-буттап үйүнө, | ||
Кирип барды төрүнө, | ||
Төрдө жаткан баягы, | ||
Акбалтаны ойготуп, | ||
1300 | Коңурукту кош тартып, | |
Катуу уйкуну салган дейт. | ||
Эчтеме менен иши жок, | ||
Төрдө жаткан Акбалта, | ||
Айланайын кудурет, | ||
1305 | Илбирс ичик жамынып, | |
Мына ошентип турганда, | ||
Айланайын, Акчайым, | ||
Айтып турду Балтага: | ||
«Ой Акбалта козголчу, | ||
1310 | Ммм, атаганат дүнүйө, | |
Ийинде жаткан аюудай, | ||
Уктай бербей ойгончу, | ||
Койгун Балта козголчу, | ||
Айта турган кеп ушул, | ||
1315 | Ой сүйүнчү, сүйүнчү! | |
Байбичең эркек тууду,— деп, | ||
Бай Жакыптын зайыбы, | ||
Эркек бала тууду,— деп, | ||
Сүйүнчүлөп баргын дейт, | ||
1320 | Бай Жакыптын өзүнө, | |
Куру келбей өзүң,— деп, | ||
Сүйүнчүсүн алгын»,— деп. | ||
Мына ошентип айтканда, | ||
Ошо кезде Акбалта, | ||
1325 | Айтканыңдай кылам,— деп, | |
Кудай бетин гана салбай кал, | ||
Баягы мамыда гана эми байланган, | ||
Тору-Чаар гана, ууу, дагы жок, | ||
Бай Жакып минип кетти эле, | ||
1330 | Көкчологумду гана минейин, | |
Ал да тулпардын гана бири эле, | ||
Кечиктирбей жарыктык, | ||
Керилбей гана тездеп барайын, | ||
Бай Жакыпка айтайын, | ||
1335 | Деп,— ошондо гана Акбалтаң, | |
Акбалтаны сураба, | ||
Акбалтаны сурасаң, | ||
Алтымыштан өткөн дейт, | ||
Алтымыштан өткүчө, | ||
1340 | Алты катын алган дейт, | |
Алты катын алса да, | ||
Алты катын түк туубай, | ||
Туяк көрбөй жүргөн дейт. | ||
Анын да бар арманы, | ||
1345 | Кудайга күнүгө зар айтып, | |
Айланайын кудайым, | ||
Неге мени кем кылдың? | ||
Жоо душманды шер кылдың, | ||
Аркамда калаар бала жок, | ||
1350 | Айланайым кудайым, | |
Деп,— ошондо Акбалта, | ||
Ада кылган арманын, | ||
Ошентсе да жарыктык, | ||
Өз байбичеси туугандай, | ||
1355 | Бек сүйүнүп алган дейт. | |
Бай Жакып уулду болду,— деп, | ||
Чыйырды эркек тууду,— деп, | ||
Мына ошондо Акбалта, | ||
Көкчолокту койгулап, | ||
1360 | Үзөнгүсүн теппестен, | |
Көкчолокко минди дейт, | ||
Аркы-терки камчы уруп, | ||
Оң тетири теминип, | ||
Мына ошондо жарыктык, | ||
1365 | Карагыр көздөй жүргөн дейт. | |
Эми аны койуп туралы, | ||
Үйдө калган байбиче, | ||
Ошондон кабар алалы. | ||
Мына ошондо Чыйырды, | ||
1370 | Чымындай жаны чыркырап, | |
Оң колунда бала бар, | ||
Баласын эми кучактап, | ||
Мээнетиңди алайын, | ||
Өлөөрдө көргөн балам,— деп, | ||
1375 | Паана тутуп алайын, | |
Деп,— ошентип тургуча, | ||
Айтып оозун жыйгыча, | ||
Колдогону кырк тогуз, | ||
Колдоп алды көрдүңбү? | ||
1380 | Жөөлөгөнүң кырк тогуз, | |
Жөөлөп алды көрдүңбү? | ||
Өзүң көргөн баягы, | ||
Кара чаар кабылан, | ||
Капталында камынды, | ||
1385 | Көсө куйрук көк арстан, | |
Көт жагынан чамынды. | ||
Оо жараткан кудай ай, | ||
Муну көрбөй жүргөн Каракыз, | ||
Аң-таң болуп турган дейт, | ||
1390 | Эки көзү төрт болуп, | |
Жүрөгү күйүп өрт болуп, | ||
Көзү ачыктык жайы бар, | ||
Баягы кабыланды көргөндө, | ||
Кантем кокуй кантем,— деп, | ||
1395 | Кайсап ийчү жан экен, | |
Эми кокуй кантем,— деп, | ||
Мына ошентип тургуча, | ||
Айтып оозун жыйгыча, | ||
Ал аңгыча болгон жок, | ||
1400 | Ач ажыдаар баланы, | |
Алты айланып алганы, | ||
Муну көрүп Каракыз, | ||
Бу да аң-таң болуп калганы. | ||
Ооо жараткан кудурет, | ||
1405 | Ал аңгыча болгон жок, | |
Жети дөбөт, көк бөрү, | ||
Тегеректеп курчады. | ||
Муну көрдү Каракыз, | ||
Төбө жагын караса, | ||
1410 | Төбөсүнөн баягы, | |
Куш төрөсүп буудайык, | ||
Ошо чеңгелин сунган арбайтып, | ||
Канатын жайган калдайтып. | ||
Атаганат дүнүйө, | ||
1415 | Муну көрдү Каракыз, | |
Ооо жараткан кудурет, | ||
Колдогону бар экен, | ||
Бу аман-эсен чоңойсо, | ||
Бул алтымыш миң аймакты, | ||
1420 | Апчый турган бала экен. | |
Алтымыш балбан бир келсе, | ||
Чапчый турган бала экен, | ||
Деп,— ошондо жарыктык, | ||
Ичинен ойлоп мындай кеп, | ||
1425 | Ал аңгыча болгон жок, | |
Өзүң көргөн баягы, | ||
Өзүң көргөн баланы, | ||
Тегеректеп курчаган, | ||
Кырк чилтен кызыр Ильяз, | ||
1430 | Муну көрдү Каракыз. | |
Ооо жараткан кудурет, | ||
Колдогону кырк тогуз, | ||
Санай тактап келгенде, | ||
Ал санакты эске салганда, | ||
1435 | Кырк тогуз экен колдоочу, | |
Муну көрдү Каракыз. | ||
Ооо жараткан кудурет, | ||
Аман-эсен бар болсо, | ||
Ушу турган бу бала, | ||
1440 | Жалпы кыргыз журтуна, | |
Каатаган болот көрдүңбү? | ||
Деп,— ошондо жарыктык, | ||
Үзүлгөндү уулачу, | ||
Чачылганды жыйначу, | ||
1445 | Кыргырга кеткен кыргызды, | |
Кыргызга кеткен кыргызды, | ||
Кыргыйдай эми таптайтко, | ||
Атаганат дүнүйө, | ||
Конот-колот кеткен кыргызды, | ||
1450 | Ошо чогултуп эми жыят го, | |
Атаганат дүнүйө, | ||
Кулагы көзүн каратпай, | ||
Куруп алат кыргызды, | ||
Карганын көзүн каратпай, | ||
1455 | Чогултуп алат кыргызды. | |
Аман-эсен бар болсо, | ||
Ушу турган бу бала, | ||
Деп,— ошентип Каракыз, | ||
Ичинен ойлоп тургуча, | ||
1460 | Эми аны коюп туралы, | |
Баягы кеткен Акбалта, | ||
Ошондон кабар алалы. | ||
Күнү жүрдү күйүгүп, | ||
Түнү жүрдү түйүлүп, | ||
1465 | Мына ошондо Акбалта, | |
Көкчолокту койгулап, | ||
Айланайын кудурет, | ||
Ичинде жүрөт туйгулап, | ||
Жаратканга жалынып, | ||
1470 | Бай Жакыпка эмне дейм? | |
Сүйүнчүлөп айтсам дейм, | ||
Айланайын кудурет, | ||
Сүйүнчүсүн эмне дейм? | ||
Сүйүнчүгө не сурайм? | ||
1475 | Бай Жакыпка эмне дейм? | |
Сүйүнчүлөп айтсам дейм. | ||
Айланайын кудурет, | ||
Сүйүнчүсүн эмне дейм? | ||
Сүйүнчүгө не сурайм? | ||
1480 | Айтканына макул,— деп, | |
Бергенине макул,— деп, | ||
Бергенин алсам болбос,— деп, | ||
Сураганым чоң болсо, | ||
Деп,— ошондо Акбалта, | ||
1485 | Атаганат дүнүйө, | |
Аттап тоңдоп жөнөткөн, | ||
Айтып берген Балтага, | ||
Байбичеси Акчайым. | ||
Сураганын алба,— деп, | ||
1490 | Калаганын алгын,— деп, | |
Жылгасында жылкы мол, | ||
Ошол жылкы ичинен, | ||
Теңин берсин өзү,— деп, | ||
Калаганың алгын,— деп, | ||
1495 | Мына ошондо Акчайым, | |
Акбалтанын кулакка, | ||
Айтып берген шыбырап, | ||
Акыл айттым ушул кеп. | ||
Айланайын Акбалта, | ||
1500 | Боло турган кезиң,— деп, | |
Ушул турган Жакыпка, | ||
Сүйүнчүлөп айткын,— деп, | ||
Жылкысынын теңин де, | ||
Деп,— ошентип айтканда, | ||
1505 | Ошо кезде Акбалта, | |
Макул, макул зайып,— деп, | ||
Айтканыңдай кылам,— деп, | ||
Атаганат дүнүйө, | ||
Кой оозуна чөп албай, | ||
1510 | Момундугу мол экен, | |
Ушу турган Акбалта, | ||
Камчылап эми барганда, | ||
Карагырдын оюнда, | ||
Ошо кезде бай Жакып, | ||
1515 | Баягы Ыйман айткан Кула бээ, | |
Толгоо тартып тогуз күн, | ||
Жети күнү чыңырып, | ||
Ошо кезде жарыктык, | ||
Эки күнү ыйынып, | ||
1520 | Кулун тууп коюптур. | |
Ошо кезде бай Жакып, | ||
Ары-бери телчитип, | ||
Ал кулунду ээрчитип, | ||
Жүргөн кезин көрүптүр. | ||
1525 | Муну көрүп Акбалта, | |
Бу Кудайдын кылган иши экен, | ||
Камбар ата дарыган, | ||
Кайыбына кабылган, | ||
Касиеттүү Кула бээ, | ||
1530 | Тууп койгон турбайбы. | |
Ушу Кула бээ тууган кулунду, | ||
Энчилеп берсем экен,— деп, | ||
Ыйман айтып берди эле, | ||
Айтканындай кылалы, | ||
1535 | Деп,— ошондо жарыктык, | |
Өзүң көргөн Акбалта, | ||
Бай Жакыпты көргөндө, | ||
Тай чабымдай жерден дейт, | ||
Бакырыгы баш жарып, | ||
1540 | Тайманбастан курган жан. | |
Талпынып айтты бакырып, | ||
«Ой сүйүнчү, сүйүнчү! | ||
Ой бай Жакып сүйүнчү! | ||
Жоо душманга күйүнчү, | ||
1545 | Ээриккенде байбичең, | |
Эрмек тапты сүйүнчү! | ||
Карыганда байбичең, | ||
Кабылан тапты сүйүнчү! | ||
Жоголоордо байбичең, | ||
1550 | Жолборс тапты сүйүнчү! | |
Ой сүйүнчү, сүйүнчү! | ||
Уксаң боло бай Жакып, | ||
Деп,— ошондо Акбалта, | ||
Жакын келип бастырып, | ||
1555 | Кайра турду кайталап, | |
Айтып турду Жакыпка, | ||
Ой сүйүнчү, сүйүнчү! | ||
Байбичең эркек тапты сүйүнчү! | ||
Жоо душманга күйүнчү | ||
1560 | Алда бул да дүйнө ай! | |
Оргуштаган жалган ай, | ||
Суураганың угулду, | ||
Айланайын кудурет, | ||
Заарың жетип кудайга, | ||
1565 | Арманың жетип арбакка, | |
Арбактан болду аян,— деп, | ||
Кайыптан болду кабар,— деп, | ||
Карыганда байбичең, | ||
Каралды тапты сүйүнчү! | ||
1570 | Жоголоордо байбичең, | |
Жолдош тапты сүйүнчү! | ||
Ой сүйүнчү, сүйүнчү! | ||
Деп,— ошентип Акбалта, | ||
Бай Жакыпка муну айтса, | ||
1575 | Ошо кезде бай Жакып, | |
Элүүдөн өткөн жашы бар, | ||
Кудай бетин салбай кал, | ||
Сакалы бурул таркан дейт, | ||
Карыса да бай Жакып, | ||
1580 | Кайратынан кайта элек, | |
Атаганат дүнүйө, | ||
Кудай бетин көргөзбө, | ||
Кечең Алтай келгенде, | ||
Жети жылдай болду эле, | ||
1585 | Жетпей жүргөн бай Жакып, | |
Жетилип калган көрдүңбү? | ||
Качыр минген бай Жакып, | ||
Тулпар минди көрдүңбү? | ||
Топоз куйрук ээрчиген, | ||
1590 | Тоодой болгон бай Жакып, | |
Эми тообо кылды кудайга, | ||
Ооо жараткан кудайым. | ||
Бу кудайымдын бергени, | ||
Жараткандын пендеси, | ||
1595 | Аман-эсен чоңойсо, | |
Эптеп тапкан малымдын, | ||
Эсебин табат бул бала. | ||
Малдын ээси болот,— деп, | ||
Калаганың ушундай, | ||
1600 | Мына ошондо көркөмүң, | |
Көркөмүң көрсөң момундай, | ||
Кудай бетин салбай кал, | ||
Бек сүйүнүп бай Жакып, | ||
Ашып-шашып кийинип, | ||
1605 | Мына ошондо жарыктык, | |
Шамдагайы билинип, | ||
Томуктай болгон Торучаар, | ||
Торучаарды токунуп, | ||
Аттап-буттап минген дейт, | ||
1610 | Акбалтаны аркалап, | |
Эми айылды көздөй жөнөп калган дейт. | ||
Күнү жүрдү күйүгүп, | ||
Түнү жүрдү түйүлүп, | ||
Күнү такыр тынбастан, | ||
1615 | Күн эки күн жол жүрүп, | |
Түнү такыр тынбастан, | ||
Түн эки күн жол жүрүп, | ||
Мына ошондо бай Жакып, | ||
Акбалтасы артында, | ||
1620 | «Айланайын Акбалта, | |
Тездеп айда атыңды, | ||
Камчылагың малыңды, | ||
Айылга тезден жетели, | ||
Ушу турган байбиче, | ||
1625 | Байбиченин баласы, | |
Эптеп тапкан паанасын, | ||
Эми көрүп алайын. | ||
Маңдайымда паанайым, | ||
Көрүп койгон таалайым, | ||
1630 | Башымдагы таалайым, | |
Айланайын паанайым», | ||
Деп,— ошентип бай Жакып, | ||
Жакын келди айылга, | ||
Атаганат дүнүйө, | ||
1635 | Аны күтүп тургансып, | |
Өзүң көргөн Акчайым, | ||
Акбалтанын зайыбы, | ||
Тозуп чыкты алдынан, | ||
Ой сүйүнчү байым,— деп, | ||
1640 | Ой сүйүнчү, сүйүнчү, | |
Ээриккенде байбичең, | ||
Эркек тапты сүйүнчү! | ||
Деп,— ошентип айтканда, | ||
Айланайын Акчайым, | ||
1645 | Кагылайын байбиче, | |
Деп,— ошентип бай Жакып, | ||
Атынан түшүп алган дейт, | ||
А күмүш кашка эр токум, | ||
Аны чечип Акчайым, | ||
1650 | Акчайымдын колуна, | |
Сүйүнчүңө ушул,— деп, | ||
Аздык кылып баратса, | ||
Жанымды кыйып алгын,— деп, | ||
Каныңды төгүп алгын дейт, | ||
1655 | Айланайын кудурет, | |
Деп,— ошентип бай Жакып, | ||
Эр токумду байбиче, | ||
Акчайымга карматып, | ||
Аттап-буттап үйүнө, | ||
1660 | Он эки канат өргөөгө, | |
Эми кирип барганда, | ||
Ошо кезде энекең, | ||
Ооо жараткан кудурет, | ||
Өңүнө келип калган дейт. | ||
1665 | Эки бетин нур чалып, | |
Өзүң көргөн Чыйырды, | ||
Тапкан эми паанайын, | ||
Бек кучактап алды дейт, | ||
Айланайын байым,— деп, | ||
1670 | Айланайын кудурет, | |
Бу кудайымдын бергени, | ||
Жараткандын буйругу, | ||
Атаганат дүнүйө, | ||
Деп ошентип Чыйырды, | ||
1675 | Бай Жакыпка муну айтса, | |
Көзүм тийсе кандай,— деп, | ||
Кокус кандай болот,— деп, | ||
Сөзүм тийсе кандай,— деп, | ||
Сөзүм тийсе кокус,— деп, | ||
1680 | Мына ошондо бай Жакып, | |
Ар качандан бир качан, | ||
Күмүш жаак булдурсун, | ||
Кармай жүргөн колуна, | ||
Ошо кезде жарыктык, | ||
1685 | Кашкасын тийип башына, | |
Мына ошондо баланын, | ||
Коркуратта бек жыттап, | ||
Мына ошондо бай Жакып, | ||
Ырым кылып ушундай, | ||
1690 | Аман-эсен болсун,— деп, | |
Атаганат дүнүйө, | ||
Бу кудайдын кылган иши,— деп, | ||
Абалкы атам Арыстан, | ||
Түп атакем Түмөн кан, | ||
1695 | Түбүнөн кызыр дарыган. | |
Өлгөн сайын өөрчүгөн, | ||
Түгөнгөн сайын түтөгөн, | ||
Касиеттүү эл элең, | ||
Эми атаганат дүнүйө, | ||
1700 | Кечээ Караган атам өлгөндө, | |
Кыямат жайды көргөндө, | ||
Калың кыргыз журтубуз, | ||
Туш тарапка чачылып, | ||
Чамындыдай быркырап, | ||
1705 | А кеби кетип тереңге, | |
Бири кетип береңге, | ||
Бири кетип Кангайга, | ||
Бири кетип Алтайга, | ||
Ооо жараткан кудай ай, | ||
1710 | Кудайдын кылган иши экен. | |
Ушу балам аман чоңойсо, | ||
Калың кыргыз журтумду, | ||
Бир этекке жыйса,— деп, | ||
Айланайын кудурет, | ||
1715 | Деп,— ошондо бай Жакып, | |
Калаганың ушундай, | ||
Тилек кылып кудайга, | ||
Алаканын жайган дейт, | ||
Оң алакан жайган дейт, | ||
1720 | Оң алакан караса, | |
Ооо жараткан кудурет, | ||
Ошо кезде сураба, | ||
Ошо кезде сурасаң, | ||
Аппак сүт уюп калыптыр. | ||
1725 | Сол алакан жайган дейт, | |
Сол алакан жайганда, | ||
Сол алакан караса, | ||
Ошо кезде жарыктык, | ||
Аппак сүт уюп калыптыр. | ||
1730 | Муну көрүп бай Жакып, | |
Жаратканга жалынып, | ||
Кудайга эми ыйман келтирип, | ||
Айланайым кудайым, | ||
Бу кудайдын кылган иши экен, | ||
1735 | Аман-эсен чоңойсун, | |
Аты болсун Чоң Жинди, | ||
Деп,— ошентип жарыктык, | ||
Көрө албаган көз жаман, | ||
Сүйлөп койсо сөз жаман, | ||
1740 | Аты болсун Чоң Жинди. | |
Жашы жетсе жетилип, | ||
Жетиге жашы келгиче, | ||
Аты болсун Чоң Жинди. | ||
Андай кийин көрөөрмүн, | ||
1745 | Жараткандын буйругун, | |
Деп,— ошентип бай Жакып, | ||
Атын коюп Чоң Жинди, | ||
Атаганат дүнүйө, | ||
Кудай бетин көргөзбө, | ||
1750 | Деп,— ошондо жарыктык, | |
Алтымыш балбан бир келсе, | ||
Апчый турган эр чыксын, | ||
Алтымыш аймак бир келсе, | ||
Чапчый турган эр чыксын, | ||
1755 | Деп,— ошондо бай Жакып, | |
Жаратканга жалынып, | ||
Тилек кылды ичинен, | ||
Аны көргөн Акбалта, | ||
Алаканын жайган дейт. | ||
1760 | Кыбыланы каранып, | |
Кудайга кылып таазим,— деп, | ||
Мына ошондо сураба, | ||
Мына ошондо сурасаң, | ||
Кудайдын кылган иши экен. | ||
1765 | Өмүрүң узун болсун,— деп, | |
Ал узун өмүр ичинде, | ||
Бакыт консун башыңа, | ||
Асты так консун алдына, | ||
Деп,— ошентип жарыктык, | ||
1770 | Кылган ишиң ак болсун, | |
Мине турган так болсун, | ||
Кудайдын кылган иши экен, | ||
Аман-эсен чоңойсун, | ||
Деп,— ошондо жарыктык, | ||
1775 | Бай Жакып айтат мындай,— деп, | |
Кулалы таптап куш кылып, | ||
Курама жыйып журт кылсын, | ||
Кыргы эк таптап куш кылып, | ||
Кыргызды жыйып журт кылсын, | ||
1780 | Карганынн көзүн каратпай, | |
Кап кайда элди таратпай, | ||
Ооо жараткан кудурет, | ||
Атаганат дүнүйө, | ||
Кузгундун көзүн каратпай, | ||
1785 | Кокту колот таратпай, | |
Кыргызды жыйсын уулум,— деп, | ||
Мына ошондо бай Жакып, | ||
Жаратканга жалынып, | ||
Бата тилеп турган дейт, | ||
1790 | «Ооомин артын берсин,— деп, | |
Түбүн берсин бир кудай, | ||
Түптүү элдин бири элек, | ||
Артын берсин бир кудай, | ||
Артык элдин бири элек. | ||
1795 | Ооо жараткан кудай ай», | |
Деп,— ошентип бай Жакып, | ||
Бата кылды ушундай, | ||
Аны көргөн Акбалта, | ||
Анын аркы жагында, | ||
1800 | Байбичеси Акчайым, | |
А да алакан жайып алганда, | ||
Ооо жараткан кудурет, | ||
Ал аңгыча болгон жок, | ||
Көрүнгөндө көрүнүп, | ||
1805 | Көрүнбөсө тим эле, | |
Көк түтүндөй бөлүнүп. | ||
Кайдан келди билбеймин, | ||
Кайыбынан кабылып, | ||
Аксакалчан думана, | ||
1810 | Өзү кудай жолунда, | |
Аса таяк колунда, | ||
Ошо кезде жарыктык, | ||
Берчи балаң колума, | ||
Деп,— ошондо думана, | ||
1815 | Кайыбынан кабылып, | |
Келди Жакып кашына, | ||
Айланайын кудурет, | ||
Мына ошондо байбиче, | ||
Кайран энең Чыйырды, | ||
1820 | Койнундагы баланы, | |
Думананын колуна, | ||
Кармата салды көрдүңбү? | ||
Кудайымдын кылган иши экен. | ||
«Оо жараткан кудурет, | ||
1825 | Кундак боосу бек болсун! | |
Бешик боосу бек болсун! | ||
Өмүрү узун болсун уулуңдун», | ||
Деп,— ошондо думана, | ||
Аты болсун Манас,— деп, | ||
1830 | Атаганат дүнүйө, | |
Жердеген жери Талас,— деп, | ||
Мына ошентип айтканда, | ||
Ал аңгыча болгон жок, | ||
Айтаарым ушу момундай, | ||
1835 | «Алтымыш балбан бир келсе, | |
Апчый турган эр чыксын, | ||
Алтымышы бир келсе, | ||
Чапчый турган шер чыксын. | ||
Аман-эсен болсун,— деп, | ||
1840 | Калың кыргыз журтуңду, | |
Жыя турган эр болсун, | ||
Аю болбой алп болсун», | ||
Деп,— ошондо жарыктык. | ||
Өзүң көргөн думана, | ||
1845 | Көздөн кайым болуп кайтканда, | |
Мына ошондо бай Жакып, | ||
Аң-таң болуп турган дейт, | ||
Аты болсун Манас,— деп, | ||
Айтканын көрчү кудайым, | ||
1850 | Атаганат дүнүйө, | |
Бу кудайдын кылган иши,— деп, | ||
Маңдайга жазган ушу,— деп, | ||
Бул жараткандын иши го? | ||
Артын берсин бир Кудай”. | ||
1855 | Артык элдин бири элек. | |
Ооо жараткан кудай ай», | ||
Деп,— ошентип бай Жакып, | ||
Бата кылды ушундай, | ||
Аны көргөн Акбалта, | ||
1860 | Анын аркы жагында, | |
Байбичеси Акчайым, | ||
А да алакан жайып алганда, | ||
Ооо жараткан кудурет, | ||
Ал аңгыча болгон жок, | ||
1865 | Көрүнгөндө көрүнүп, | |
Көрүнбөсө тим эле, | ||
Көк түтүндөй бөлүнүп. | ||
Кайдан келди билбеймин, | ||
Кайыбынан кабылып, | ||
1870 | Аксакалчан думана, | |
Өзү кудай жолунда, | ||
Аса таяк колунда, | ||
Ошо кезде жарыктык, | ||
Берчи балаң колума, | ||
1875 | Деп,— ошондо думана, | |
Кайыбынан кабылып, | ||
Келди Жакып кашына, | ||
Айланайын кудурет, | ||
Мына ошондо байбиче, | ||
1880 | Кайран энең Чыйырды, | |
Койнундагы баланы, | ||
Думананын колуна, | ||
Кармата салды көрдүңбү? | ||
Кудайымдын кылган иши экен. | ||
1885 | «Ооо жараткан кудурет, | |
Кулдак? боосу бек болсун, | ||
Бешик боосу бек болсун, | ||
Өмүрү узун болсун уулуңдун», | ||
Деп,— ошондо думана, | ||
1890 | Аты болсун Манас,— деп, | |
Атаганат дүнүйө, | ||
Жердеген жери Талас,— деп, | ||
Мына ошентип айтканда, | ||
Ал аңгыча болгон жок, | ||
1895 | Айтаарым ушу момундай, | |
«Алтымыш балбан бир келсе, | ||
Апчый турган эр чыксын, | ||
Алтымышы бир келсе, | ||
Чапчый турган шер чыксын. | ||
1900 | Аман-эсен болсун,— деп, | |
Калың кыргыз журтуңду, | ||
Жыя турган эр болсун, | ||
Аю болбой алп болсун», | ||
Деп,— ошондо жарыктык. | ||
1905 | Өзүң көргөн думана, | |
Көздөн кайым болуп кайтканда, | ||
Мына ошондо бай Жакып, | ||
Аң-таң болуп турган дейт, | ||
Аты болсун Манас,— деп, | ||
1910 | Айтканын көрчү кудайым, | |
Атаганат дүнүйө, | ||
Бу кудайдын кылган иши,— деп, | ||
Маңдайга жазган ушу,— деп. |